Dưa chuột phun nước

Dưa Chuột Ống Phun là cây dây leo thân thảo thuộc họ Bầu Bí (Cucurbitaceae), có chi Ecballium đơn loài với duy nhất Ecballium elaterium. Loài này nổi bật với khả năng “phun hạt” độc đáo khi quả chín, chính vì vậy dân gian còn gọi nó là “dưa chuột phun” hoặc “dưa chuột nổ”. Cây có nguồn gốc ở vùng Địa Trung Hải (miền nam châu Âu, Bắc Phi và Tây Á), nhưng nay đã lan ra nhiều nơi khác như châu Âu, Bắc Mỹ hay Úc. Dưa Chuột Ống Phun không phải là cây ăn được – nó chứa các chất độc mạnh – nhưng lại được chú ý bởi cơ chế phóng hạt độc đáo của nó.

Đặc điểm hình thái và sinh học

Dưa Chuột Ống Phun là cây dây leo yếu, thân và lá phủ lông tơ xù xì. Lá cây có hình tim hoặc hình trái xoan thuôn dài, bề mặt thô ráp và mép khía rõ, màu xanh lục xám. Hoa có màu vàng nhạt, dáng chuông nhỏ (khoảng 2–5 cm đường kính) và xuất hiện từ tháng 6–8. Mỗi cây mang cả hoa đực và hoa cái riêng: hoa đực mọc thành chuỗi, còn hoa cái mọc đơn lẻ và đơm trái sau khi thụ phấn. Quả của cây có hình bầu dục dài khoảng 4–5 cm, vỏ quả có nhiều gai ngắn màu trắng ngà tạo thành lớp lông mỏng. Bên trong mỗi quả chứa nhiều hạt nhỏ màu đen ngâm trong một chất nhầy dính. Nhờ bề mặt quả có gai, Dưa Chuột Ống Phun dễ nhận biết so với các loại dưa chuột thông thường.

Cơ chế phun hạt độc đáo

Dưa Chuột Ống Phun nổi tiếng vì cách hạt phát tán ngoạn mục: khi quả chín, chất lỏng bên trong quả tích tụ áp suất rất cao (khoảng 27 atm) do hàm lượng elaterinidin trong dịch quả tăng lên. Chỉ cần rung động nhẹ hoặc khi quả rụng khỏi cuống, áp suất đột ngột giải phóng khiến quả nổ tung, bắn hạt giống ra ngoài theo một luồng chất lỏng mạnh mẽ. Kết quả là hạt của cây này có thể bay xa tới hàng chục mét – nghiên cứu cho biết vận tốc quả khi phóng ra đạt khoảng 20 m/s và tầm bay hạt tối đa lên tới ~10 m. Các đoạn video tốc độ cao cho thấy mỗi vụ phóng hạt chỉ diễn ra trong khoảng 0,03 giây, quá nhanh để mắt thường thấy rõ. Đặc biệt, trước khi quả phun hạt, thân cây thường nghiêng xuống khoảng 45° và quả tự xoay khi tách khỏi cuống, giúp góc phóng tối ưu và phân tán hạt rộng hơn.

Phân bố và môi trường sống

Bản đồ phân bố cho thấy Dưa Chuột Ống Phun sinh sống chủ yếu ở khu vực Địa Trung Hải (đông Nam châu Âu, Bắc Phi, Tây Á). Loài này ưa thích những vùng đất khô cằn, nghèo dinh dưỡng như ruộng đồng bỏ hoang, đất đá và ven đường nắng nóng. Ban đầu nó mọc hoang ở Tây Ban Nha, Ý, Hy Lạp, Thổ Nhĩ Kỳ, Algeria, Tunisia… nhưng hiện nay đã lan ra nhiều nơi khác (ví dụ nước Anh, Hoa Kỳ, Australia) và đôi khi được coi là loài xâm lấn do khả năng sinh sản mạnh mẽ. Ở Việt Nam, loài này ít khi gặp ngoài tự nhiên, nhưng nếu có thể trồng thử trong điều kiện khí hậu ấm khô.

Ứng dụng và lưu ý về độc tính

• Y học dân gian: Trong quá khứ, người dân Địa Trung Hải từng dùng dịch quả khô của Dưa Chuột Ống Phun (gọi là elaterium) làm thuốc xổ và trị các chứng thấp khớp, viêm xoang, vàng da, sốt… Củ cây (rễ củ) cũng từng được sử dụng làm thuốc trong hơn 2000 năm qua.

• Độc tính: Cả quả và dịch quả chứa nhiều hợp chất cucurbitacin rất độc, gây tác dụng nhuận trường mạnh. Do đó khi sử dụng dễ gặp tác dụng phụ nghiêm trọng: nhịp tim nhanh, khó thở, nôn mửa, tiêu chảy nặng, co giật, thậm chí tử vong nếu dùng quá liều. Các bác sĩ và chuyên gia khuyến cáo không nên tự ý dùng loài cây này chữa bệnh. Trong y học hiện đại, Dưa Chuột Ống Phun không còn được dùng do rủi ro cao, và nó thường được xếp vào danh sách các loài cây có độc tính nguy hiểm. Cần đặc biệt lưu ý để tránh nhầm lẫn với các loại dưa leo ăn được.